Το 1949, ο κόσμος αναδυόταν από τις στάχτες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, μια εποχή όπου οι παγκόσμιες εντάσεις δεν είχαν υποχωρήσει πλήρως και νέες δυναμικές ισχύος εξελίσσονταν με ταχείς ρυθμούς. Σε αυτό το πλαίσιο, δημοσιεύτηκε το “1984” του George Orwell — ένα μυθιστόρημα που έμελλε να αποτελέσει ένα από τα πιο καθοριστικά έργα δυστοπικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Περιέγραφε ένα τρομακτικό μέλλον, όπου οι ατομικές ελευθερίες συνθλίβονταν κάτω από το βάρος ενός παντοδύναμου, επιτηρούμενου καθεστώτος που χειραγωγούσε την αλήθεια για να εξυπηρετήσει τους σκοπούς του. Το όραμα του Orwell παραμένει επίκαιρο σε έναν βαθμό, όπως και η κινηματογραφική μεταφορά του σε σκηνοθεσία του Michael Radford.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1980, και συγκεκριμένα το 1984, κυκλοφορεί η κινηματογραφική εκδοχή του Radford για το “1984”, σε μία άκρως τρομακτική ευθυγράμιση. Η ταινία, με εξαιρετικές ερμηνείες από τον John Hurt ως Winston Smith και τον Richard Burton ως τον απειλητικό O’Brien, όχι μόνο παρέμεινε πιστή στη ζοφερότητα του έργου του Orwell, αλλά λειτούργησε και ως καθρέφτης του κόσμου της δεκαετίας του 1980. Ενός κόσμου που εξακολουθούσε να κυριαρχείται από τις ανησυχίες του Ψυχρού Πολέμου και την άνοδο των νέων μορφών μαζικής επικοινωνίας.
Το πολιτικό τοπίο του 1949, όταν εκδόθηκε το “1984”, ήταν γεμάτο αυταρχικά καθεστώτα και ένα βαθύ χάσμα μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Ο Orwell, έχοντας γίνει μάρτυρας της ανόδου του Hitler, και του πως οι Ναζί μπορούσαν με τρομακτική ευκολία, μέσω της προπαγάνδας, να ελέγχουν ολόκληρους πληθυσμούς. Στον κόσμο του Orwell, αυτός ο έλεγχος ενσαρκώνεται από τον Μεγάλο Αδελφό.Μια φιγούρα που παρακολουθεί κάθε πολίτη και όπου η παραμικρή απόκλιση από τον νόμο επισύρει αυστηρή τιμωρία.
Η κινηματογραφική μεταφορά του “1984” από τον Radford πετυχαίνει επειδή αποτυπώνει την ατμόσφαιρα του μυθιστορήματος του Orwell με τρομακτική ακρίβεια
Αυτό που κάνει το “1984” ανθεκτικό είναι τα καθολικά του θέματα της εξουσίας, του ελέγχου και της χειραγώγησης της. Η έννοια του «Μεγάλου Αδελφού» έχει γίνει συνώνυμο της συνεχούς παρακολούθησης, αλλά οι προειδοποιήσεις του Orwell είναι βαθύτερες. Όροι όπως «διπλή σκέψη», «έγκλημα σκέψης» και «μη-άνθρωπος» αντανακλούν τη διάβρωση της ίδιας της πραγματικότητας. Περιγράφει έναν κόσμο όπου η αλήθεια είναι αυτή που επιλέγει η εξουσία, όσο παράλογη ή αντιφατική κι αν είναι. Το “1984” του Orwell δεν είναι απλώς μια κριτική των ολοκληρωτικών καθεστώτων, αλλά μια προειδοποίηση για κάθε κοινωνία που επιτρέπει στην ανεξέλεγκτη εξουσία να παραμορφώνει την πραγματικότητα για τους δικούς της σκοπούς.
Η κινηματογραφική μεταφορά του “1984” από τον Radford πετυχαίνει επειδή αποτυπώνει την ατμόσφαιρα του μυθιστορήματος του Orwell με τρομακτική ακρίβεια. Η ταινία δεν είναι μια γυαλιστερή, φουτουριστική εκδοχή της δυστοπίας, αλλά μάλλον μια ζοφερή, κλειστοφοβική εμπειρία που αντικατοπτρίζει τον καταπιεστικό τόνο του μυθιστορήματος. Ο κόσμος του Winston Smith είναι μονότονος, άχρωμος και χωρίς χαρά. Η ερμηνεία του John Hurt ως Winston αποτυπώνει τέλεια το εσωτερικό μαρτύριο του χαρακτήρα, ενώ ο O’Brien του Richard Burton είναι μια ανατριχιαστική ενσάρκωση της βάναυσης αποτελεσματικότητας. Ο O’Brien δεν απολαμβάνει τα βάσανα που προκαλεί, όμως, η αποστασιοποίησή του τα κάνει ακόμα πιο τρομακτικά.
Οπτικά, η ταινία παραπέμπει σε ένα μετα-αποκαλυπτικό σκηνικό όπου τα ερείπια του παρελθόντος παραμένουν, απηχώντας το τραύμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η δύναμη της εξουσίας εκδηλώνεται στο γκρίζο τοπίο της Ωκεανίας, όπου κάθε γωνιά του δρόμου και κάθε σπίτι κυριαρχείται από «μάτια» που παρακολουθούν διαρκώς. Ολόκληρη η ταινία μοιάζει με κατάλοιπο από έναν κόσμο που θα μπορούσε να έχει αναδυθεί από τα μεταπολεμικά ερείπια, καθιστώντας την πιστή αντανάκλαση των φόβων που διοχέτευσε ο Orwell στο μυθιστόρημά του.
Οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης συγκεντρώνουν δεδομένα σε κλίμακα που ο Orwell δεν θα μπορούσε να φανταστεί
Ενώ το “1984” του Orwell ήταν μια απάντηση της εποχής του, η σημασία του έχει αυξηθεί με τις τεχνολογικές εξελίξεις της σύγχρονης εποχής. Στον 21ο αιώνα, η παρακολούθηση έχει πάρει νέες, πιο ύπουλες μορφές. Η έννοια των «τηλεοράσεων» του Orwell μοιάζει πλέον σχεδόν γραφική σε σύγκριση με τα πανταχού παρόντα smartphones, που παρακολουθούν συνεχώς τις κινήσεις, τις προτιμήσεις, ακόμη και τις σκέψεις μας. Οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης συγκεντρώνουν δεδομένα σε κλίμακα που ο Orwell δεν θα μπορούσε να φανταστεί, ενώ κυβερνήσεις και εταιρείες χρησιμοποιούν αυτές τις πληροφορίες για κέρδος, έλεγχο ή και τα δύο.
Η άνοδος των «fake news» τα τελευταία χρόνια αντικατοπτρίζει τη χειραγώγηση για την οποία προειδοποιούσε ο Orwell στο 1984. Στο μυθιστόρημα, η χρήση του «Newspeak» έχει ως στόχο να μειώσει την πολυπλοκότητα της σκέψης περιορίζοντας την ίδια τη γλώσσα, καθιστώντας την εξέγερση αδύνατη επειδή οι λέξεις για την έκφραση της διαφωνίας δεν υπάρχουν πλέον. Σήμερα, η χειραγώγηση της γλώσσας στον πολιτικό λόγο επιδιώκει έναν παρόμοιο σκοπό. Τον έλεγχο της αφήγησης για τη διαμόρφωση της δημόσιας αντίληψης. Ο όρος «εναλλακτικά γεγονότα», που επινοήθηκε κατά τις πρώτες ημέρες της διακυβέρνησης Trump, είναι μια εντυπωσιακά οργουελιανή έννοια.
Στον κόσμο του Orwell, η «διπλή σκέψη» είναι η ικανότητα ταυτόχρονης διατήρησης δύο αντιφατικών πεποιθήσεων. Ένας ψυχολογικός μηχανισμός απαραίτητος για τη διατήρηση του ελέγχου του πληθυσμού. Σήμερα, βλέπουμε εκδοχές της διπλής σκέψης στον τρόπο με τον οποίο καταναλώνονται και επεξεργάζονται οι πληροφορίες. Οι άνθρωποι είναι συχνά πρόθυμοι να πιστέψουν αντικρουόμενες εκδοχές της πραγματικότητας ανάλογα με την πολιτική τους τοποθέτηση, καθιστώντας ευκολότερο για τους εξουσιαστές να χειραγωγούν την κοινή γνώμη και να διατηρούν τον έλεγχο.
Η κινηματογραφική διασκευή του Michael Radford συλλαμβάνει την ουσία του μηνύματος του Orwell
Ο κίνδυνος που οραματιζόταν ο Orwell στο 1984 δεν είναι μόνο η ύπαρξη ενός αυταρχικού καθεστώτος, αλλά η σταδιακή διάβρωση της αλήθειας και της ατομικής σκέψης που καθιστά τέτοια καθεστώτα δυνατά. Ο κόσμος του Orwell είναι ένας κόσμος συνεχούς επιτήρησης, αλλά πιο τρομακτικός από αυτό είναι ο τρόπος με τον οποίο ξαναγράφεται η ιστορία, καθιστώντας αδύνατο για οποιονδήποτε να θυμάται τι πραγματικά συνέβη. Στην ψηφιακή εποχή, αντιμετωπίζουμε παρόμοιους κινδύνους. Το διαδίκτυο, ενώ αποτελεί ένα ισχυρό εργαλείο για τη διάδοση πληροφοριών, είναι επίσης ένα φυτώριο παραπληροφόρησης και θεωριών συνωμοσίας.
Όπως προέβλεψε ο Orwell, ο έλεγχος της αφήγησης είναι το κλειδί για τη διατήρηση της εξουσίας. Όσο περισσότερο μπορούν να χειραγωγηθούν οι πληροφορίες, τόσο περισσότερο ελέγχουν οι εξουσιαστές την κοινωνία. Όταν η ιστορία ξαναγράφεται συνεχώς ή όταν τα γεγονότα απορρίπτονται ως «ψεύτικες ειδήσεις», γίνεται όλο και πιο δύσκολο να διαχωρίσουμε την αλήθεια από τη μυθοπλασία. Αυτή η χειραγώγηση της πραγματικότητας είναι ακριβώς αυτό που φοβόταν ο Orwell. Ένας κόσμος όπου η αντικειμενική αλήθεια θυσιάζεται στο βωμό της πολιτικής σκοπιμότητας.
Το “1984” του Orwell αντέχει επειδή οι προειδοποιήσεις του υπερβαίνουν τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή κατά την οποία γράφτηκε. Η κινηματογραφική διασκευή του Michael Radford συλλαμβάνει την ουσία του μηνύματος του Orwell. Περισσότερο από μια απλή προειδοποιητική ιστορία για τον αυταρχισμό, το 1984 χρησιμεύει ως υπενθύμιση ότι η αλήθεια και η ατομική ελευθερία είναι εύθραυστες και διαρκώς απειλούμενες. Τελικά, ο κίνδυνος να επαληθευτεί το 1984 του Orwell δεν βρίσκεται σε κάποιο μακρινό, φανταστικό μέλλον, αλλά στις σημερινές πραγματικότητες που πρέπει να αντιμετωπίσουμε.
