Το “Stan” του Eminem με ακολουθεί από τότε που βγήκε, και κάθε φορά που το ξανακούω, σκέφτομαι πώς ήρθε σε μια εποχή που άρχισαν να αλλάζουν τα πάντα γύρω από το πώς βλέπαμε τους διάσημους και πώς ασχολούμασταν με τα media. Τότε, ο κόσμος άρχισε να κολλάει με γνωστούς, κάτι που για χρόνια δεν το είχαμε πολυκαταλάβει. Πλέον, στα 40 παρά κάτι, το τραγούδι μού φαίνεται τελείως αλλιώς απ’ ό,τι όταν το πρωτοάκουσα. Τότε το αντιμετώπισα ως ένα ακόμα κομμάτι στην προκλητική πορεία του Eminem, με έναν έξυπνο ρυθμό και «δανεικό» ρεφρέν. Τώρα, το βλέπω σαν ένα από τα πρώτα παραδείγματα για το πόσο περίεργη και απρόβλεπτη μπορεί να γίνει η σχέση ανάμεσα σε καλλιτέχνες και σε όσους τους παρακολουθούν, τους ακούν, κολλάνε μαζί τους και πολλές φορές φτιάχνουν ένα κομμάτι της ζωής τους γύρω απ’ αυτούς.
Όταν κυκλοφόρησε το “Stan” το 2000, ακούστηκαν αρκετές φήμες ότι βασίζεται σε πραγματική ιστορία. Στην πραγματικότητα, όμως, είναι εμπνευσμένο από ένα φαινόμενο της εποχής: τις επιστολές θαυμαστών που γίνονταν εμμονικές, τις περίεργες συναντήσεις και το βάρος της ξαφνικής φήμης που ένιωσε ο ίδιος. Οι φαν πάντα ήθελαν να έρθουν σε επαφή με τους μουσικούς, αλλά με τον Eminem αυτό πήρε μια διαφορετική τροπή. Ήταν ακόμη νέος, μόλις είχε γίνει γνωστός και οι στίχοι του συχνά μπέρδευαν τα όρια ανάμεσα στην ιδιωτικότητά του και την περσόνα του. Μέσα σε αυτό το σκηνικό, το “Stan” εμφανίστηκε ως μια φανταστική ιστορία, βασισμένη όμως σε πραγματικές πιέσεις που υπήρχαν γύρω του. Η αφήγηση του τραγουδιού, με επιστολές, κασέτες και μια απάντηση που φτάνει αργά, έγινε ένας τρόπος να δει ο κόσμος πώς ένιωθε ο Eminem με όλη αυτήν την ξαφνική σημασία που είχε αποκτήσει σε ζωές αγνώστων.
Αυτό που μου τραβάει την προσοχή όταν το ακούω ξανά τόσα χρόνια μετά, είναι πόσο προσεγμένο είναι το “Stan”. Δεν στηρίζεται σε σοκαριστικές ατάκες ή σε πολύπλοκες ρίμες, αντί γι’ αυτά, ο Eminem επιλέγει μια αργή αφήγηση που θυμίζει μελέτη χαρακτήρα. Ακολουθούμε τον πρωταγωνιστή, όχι επειδή είναι φτιαγμένος για να τον συμπαθήσουμε, αλλά γιατί ο τρόπος που παρουσιάζεται μας βάζει κατευθείαν στην καθημερινότητά του: να γράφει, να περιμένει, να περιγράφει λεπτομέρειες, να προσπαθεί να μοιάσει στην εμφάνιση και στη συμπεριφορά του είδωλού του. Ο Eminem δίνει στον Stan έναν μικρό, περιορισμένο κόσμο και αφήνει την εμμονή του να απλωθεί μέχρι να καταπιεί κάθε κομμάτι της ζωής του.
Το τραγούδι δημιουργεί μια αίσθηση οικειότητας, και μάλιστα υπερβολικής. Ο Stan μοιάζει να γνωρίζει προσωπικά στοιχεία για τον Eminem, βλέπει μοτίβα που στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν και παίρνει την έλλειψη απάντησης σαν προσωπική προσβολή. Τέτοιου τύπου προβολή υπήρχε πολύ πριν εμφανιστούν τα social media, όμως το τραγούδι έβλεπε από τότε ένα φαινόμενο που αργότερα θα γινόταν κυρίαρχο. Εκείνη την εποχή, η επικοινωνία ανάμεσα σε θαυμαστές και καλλιτέχνες ήταν κυρίως μονόπλευρη. Σήμερα, η ψευδαίσθηση της πρόσβασης είναι διαρκής και πιο έντονη, αλλά ο τρόπος που λειτουργεί το συναίσθημα παραμένει ίδιος.
Το βίντεο έπαιξε μεγάλο ρόλο στο να μείνει χαραγμένο στη μνήμη, κυρίως επειδή βγήκε σε μια εποχή που τα μουσικά κανάλια είχαν ακόμη τεράστια δύναμη και τα βίντεο μπορούσαν να κάνουν μια ιστορία να μείνει για καιρό. Με σκηνοθέτες τους Philip Atwell και Dr. Dre, το βίντεο δεν το παρακάνει με την πλοκή ούτε το ντύνει με τα συνηθισμένα κλισέ των hip-hop βίντεο τότε. Αντίθετα, δείχνει τον κόσμο που περιγράφουν οι στίχοι με έναν σκοτεινό και σχεδόν ντοκιμαντερίστικο τρόπο. Το υπόγειο γεμάτο αφίσες, το μπάνιο όπου ο Stan βάφει τα μαλλιά του, οι στιγμές έντασης με την κοπέλα του, όλα αυτά παρουσιάζονται σαν αληθινές εικόνες από ένα σπίτι που διαλύεται σιγά σιγά. Επίσης, το ότι στον ρόλο του Stan βλέπουμε τον Devon Sawa, έναν νεαρό ηθοποιό κι όχι κάποιον σταρ, ήταν ξεκάθαρη επιλογή. Ο τρόπος που έπαιξε τον χαρακτήρα είχε τόση φυσικότητα, που δεν άφησε το βίντεο να γίνει μελό.
Αυτό που τονίζει το βίντεο, κάτι που τότε στις αρχές του 2000 λίγοι το συζητούσαν, είναι το πώς ο θαυμασμός μπορεί να αλλάξει τελείως την καθημερινότητα κάποιου. Το δωμάτιο του Stan, γεμάτο με διάφορα αναμνηστικά, γίνεται κάτι σαν υποκατάστατο σταθερότητας. Οι αφίσες, τα βίντεο από τηλεοπτικές εμφανίσεις, οι προσπάθειες να αντιγράψει το στιλ του Eminem, τίποτα από αυτά δεν παρουσιάζεται ως κάτι όμορφο ή γοητευτικό. Το βίντεο δείχνει αυτή την εμμονή να γίνεται σχεδόν μέρος του χώρου, σαν η διακόσμηση να απλώνεται και να αλλάζει τον ίδιο τον άνθρωπο που ζει εκεί. Όταν η κοπέλα του Stan προσπαθεί να αλλάξει κάτι σε αυτό το σκηνικό, νιώθει ξένη μέσα στο ίδιο της το σπίτι.
Αν το σκεφτείς σήμερα, μπορεί τότε να μην υπήρχαν smartphone ή social media, αλλά η νοοτροπία του χαρακτήρα – να καταγράφει κάθε κίνηση του καλλιτέχνη, να πιστεύει πως είναι κομμάτι της προσωπικής του ζωής, να περιμένει να πάρει κάτι πίσω σαν να έχουν αληθινή σχέση – θύμισε αυτό που βλέπουμε σήμερα. Όλα όσα γίνονται καθημερινά στα social media, τα είδαμε σε μια αναλογική μορφή μέσα σε εκείνο το βίντεο.
Αν και η λέξη “stan” έγινε αργότερα συνώνυμη με τους πολύ ενθουσιώδεις φαν, η αρχική ιστορία κάθε άλλο παρά ελαφριά ήταν. Το τραγούδι μιλάει για τη σύγκρουση ανάμεσα στην καλλιτεχνική περσόνα και στον τρόπο που την αντιλαμβάνεται ο κόσμος. Ο Eminem είχε φτιάξει τον Slim Shady για να δοκιμάσει προκλητικές ιδέες, να φτάσει στα άκρα, να φτιάξει έναν χαρακτήρα χωρίς να σκέφτεται τις συνέπειες. Για τους περισσότερους, αυτή η περσόνα ήταν απλώς ρόλος. Όμως για κάποιους, ειδικά για όσους ένιωθαν πως ταυτίζονται με τον θυμό, τα όρια μπερδεύονταν. Το τραγούδι δείχνει ακριβώς αυτό: ο Stan δεν ακούει μια φανταστική ιστορία, αλλά μια φωνή που του δίνει οδηγίες, τον επιβεβαιώνει και του προσφέρει έναν τρόπο να χτίσει την ταυτότητά του.
Ο στίχος του Eminem στο τέλος δίνει μια επιπλέον διάσταση στην ιστορία. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, έχουμε δει τα πάντα μόνο μέσα από τα μάτια του φαν. Ξαφνικά, εμφανίζεται ο Eminem, όχι σαν Slim Shady, αλλά σαν ένας άνθρωπος που είναι κουρασμένος, φορτωμένος και φοβάται μήπως κάποιος εκεί έξω πάρει τα λόγια του στα σοβαρά. Το θέμα είναι πως όταν τελικά προσπαθεί να επικοινωνήσει, είναι ήδη αργά. Αυτή η καθυστέρηση δείχνει μια αλήθεια που οι φαν πολλές φορές δεν θέλουν να παραδεχτούν: ένας καλλιτέχνης, όσο γνωστός κι αν είναι, δεν μπορεί να είναι πάντα διαθέσιμος όπως θα ήθελαν οι θαυμαστές του.
Μέχρι να φτάσουμε στο τελευταίο κουπλέ του Eminem, το κοινό ξέρει ήδη τι συνέβη στον Stan. Στο βίντεο, όταν βλέπουμε τον Eminem να γράφει το γράμμα του και ένας κεραυνός φωτίζει για λίγο το φάντασμα του Stan στο παράθυρο, είναι σαν να μας θυμίζει συμβολικά πως αυτή η σύνδεση που ζητούσε ο Stan δεν μπορούσε ποτέ να γίνει πραγματικότητα. Η φήμη αφήνει κάποια πράγματα να περνούν, αλλά δεν σε αφήνει να φτάσεις πραγματικά στον άλλον. Μπορεί να νιώθεις πως είσαι κοντά σε έναν καλλιτέχνη, αλλά συνήθως παραμένουν μακρινοί, και συχνά δεν έχουν ιδέα για τους ανθρώπους που χτίζουν ολόκληρη συναισθηματική σχέση γύρω από ό,τι κάνουν.
Έχει σημασία να πούμε πως το “Stan” δεν γράφτηκε για να κατηγορήσει γενικά τους θαυμαστές. Ήταν ένα σχόλιο για τις στιγμές που ο θαυμασμός γίνεται υπερβολή, όταν περνάει στην εμμονή και αυτή οδηγεί κάποιον να φτάσει σε ακραίες πράξεις, συνήθως επειδή νιώθει μια προσωπική αστάθεια και όχι από πραγματική εκτίμηση. Η σχέση του Eminem με τους φαν του ήταν πάντα περίπλοκη. Έχτισε μια περσόνα που έφερνε έντονες αντιδράσεις, αλλά αντιδρούσε πάντα όταν έβλεπε να μπερδεύουν την τέχνη του με την αληθινή του ζωή. Αυτή η ένταση έγινε τελικά μέρος της εικόνας του στα μάτια του κόσμου.
Η ιστορία πίσω από το “Stan” έχει επηρεάσει πολύ τον τρόπο που συζητάμε για την ευθύνη στη μουσική. Κάποιοι συνεχίζουν να λένε πως οι καλλιτέχνες πρέπει να προβλέπουν πώς μπορεί να παρεξηγηθεί η δουλειά τους και να αποφεύγουν οτιδήποτε θα μπορούσε να οδηγήσει σε επικίνδυνες συμπεριφορές. Άλλοι πιστεύουν πως η ευθύνη να ξεχωρίζεις το τι είναι show και τι είναι αλήθεια ανήκει στον καθένα. Το τραγούδι στέκεται κάπου στη μέση: αναγνωρίζει τη δύναμη που έχει η τέχνη, χωρίς όμως να λέει πως οι καλλιτέχνες πρέπει να “φιλτράρουν” το έργο τους για να μην γίνει ποτέ παρεξήγηση.
Μια πλευρά του “Stan” που συχνά μένει στην άκρη είναι ο τρόπος που το βίντεο σχολιάζει διακριτικά όλο αυτό τον κύκλο προβολής και παραμόρφωσης που φέρνει μαζί της η φήμη. Όταν τελειώνει η ιστορία, το μόνο που βλέπουμε είναι ένας τίτλος για ένα ατύχημα σε μια γέφυρα. Όλα τα βαθύτερα στοιχεία – η εμμονή που ξέφυγε από τον έλεγχο, οι δυσκολίες που είχε ο ίδιος, τα συναισθηματικά του αδιέξοδα – λείπουν. Το βίντεο δείχνει με τον τρόπο του πως οι ιστορίες γύρω από καλλιτέχνες και φαν συχνά γίνονται απλοϊκές ή υπερβολικά συναισθηματικές, κόβοντας κάθε σύνδεση με τα θέματα ψυχικής υγείας ή τις κοινωνικές καταστάσεις που κρύβονται από πίσω.
Το βασικό με το “Stan” είναι ότι δείχνει έναν φαύλο κύκλο, χωρίς να προσπαθεί να δώσει θεραπεία. Ίσως αυτός να είναι ο λόγος που συνεχίζει να μιλάει στον κόσμο και σήμερα. Η απόσταση ανάμεσα στους καλλιτέχνες και το κοινό τους παραμένει άνιση, μπερδεμένη και μερικές φορές επικίνδυνα μικρή. Η ιστορία του Eminem για έναν φαν που ξεπέρασε τα όρια δεν έχει χάσει τη σημασία της, απλώς έχει βρει νέους τρόπους να μας απασχολεί, όσο οι εποχές αλλάζουν.
Τόσα χρόνια μετά, το “Stan” έχει γίνει κομμάτι της καθημερινής γλώσσας, ανοίγει κουβέντες και γίνεται αντικείμενο για άπειρες αναλύσεις. Παρ’ όλα αυτά, στην καρδιά του μένει αυτό που ήταν από την πρώτη μέρα: μια ιστορία χτισμένη έξυπνα για το πόσο επικίνδυνο μπορεί να γίνει να νιώθεις ότι γνωρίζεις κάποιον μόνο μέσα από τη μουσική του. Μας θυμίζει πως η απόσταση ανάμεσα σε αυτόν που φτιάχνει κάτι και σε αυτόν που το ζει είναι εκεί για κάποιο λόγο – και ότι αν χαθεί εντελώς, οι συνέπειες μπορεί να είναι δύσκολες για όλους.
Artist: Sober On Tuxedos
Album: Good Intentions
Label: Heaven Music
Release Date: 11/12/2020
Genre: Nu Metal, Metalcore
Artist: Eminem
