Αν πεις το όνομα “Tim Burton” σε μια παρέα σινεφίλ, οι πρώτοι τίτλοι που θα ακουστούν είναι το “Edward Scissorhands”, το “Beetlejuice”, ίσως το “Big Fish” ή η δική του εκδοχή του “Batman”. Αν όμως φέρεις στη συζήτηση το “Sleepy Hollow”, μάλλον θα πάρεις χλιαρή απάντηση παρά κάποιο κύμα ενθουσιασμό. Αυτή η ιδιαίτερη και εντυπωσιακή ταινία, που κυκλοφόρησε το 1999 με τον Johnny Depp στον ρόλο ενός εκκεντρικού ερευνητή εγκλημάτων και τον Burton στη σκηνοθεσία με όλη του την ενέργεια, είναι ίσως ένα από τα πιο παραγνωρισμένα έργα του σκηνοθέτη. Με την Christina Ricci και τον Christopher Walken να συμπληρώνουν το καστ, η ταινία θα έπρεπε λογικά να είναι σταθερή παρουσία σε κάθε μαραθώνιο ταινιών Halloween. Παρόλα αυτά, όσο εντυπωσιακή κι αν είναι οπτικά, το “Sleepy Hollow” έχει μείνει κάπως ξεχασμένο, με τη φήμη του να μην αντικατοπτρίζει την πλούσια καλλιτεχνία που το διέπει.
Ένα από τα στοιχεία που κάνουν το “Sleepy Hollow” να ξεχωρίζει είναι το πόσο συνειδητά ο Burton άφησε στην άκρη την ιδέα της πιστής μεταφοράς. Πολλές ταινίες των ‘90s και των αρχών του 2000 προσπάθησαν να μεταφέρουν κλασικά λογοτεχνικά έργα όσο πιο πιστά γίνεται, για παράδειγμα το “The Scarlet Letter”, που ήταν μία προσπάθεια να μετατραπεί το μυθιστόρημα του Hawthorne σε blockbuster. Ο Burton όμως προτίμησε να κινηθεί τελείως διαφορετικά. Αντί να παρουσιάσει μια απλή επανάληψη του “The Legend of Sleepy Hollow” του Irving, κράτησε μόνο το βασικό πλαίσιο: ένας ξένος φτάνει σε ένα χωριό γεμάτο προκαταλήψεις και φόβο, όπου απειλείται από κάτι αόριστο. Όλα τα υπόλοιπα ήταν ανοιχτά προς αναδιαμόρφωση.
Αντί να δει το πρωτότυπο έργο ως κάποια ιδιότυπη Βίβλο, ο Tim Burton το αντιμετώπισε σαν υλικό για να φτιάξει τη δική του, ιδιαίτερη εκδοχή. Οι χαρακτήρες άλλαξαν, η πλοκή σχεδιάστηκε ξανά και τα gothic στοιχεία τονίστηκαν σε υπερβολικό βαθμό, αγγίζοντας σχεδόν την παρωδία. Έτσι, ο Burton κατάφερε να αποφύγει τη δημιουργική στασιμότητα που συχνά “παγώνει” τις διασκευές, αφού δεν περιορίστηκε από τις λογοτεχνικές απαιτήσεις. Το αποτέλεσμα είναι μια ταινία που δείχνει να πατάει πάνω σε γνωστά μοτίβα, αλλά είναι τελείως πρωτότυπη: ένα gothic αστυνομικό φιλμ που αντλεί έμπνευση εξίσου από τον Mario Bava και τον Poe, όσο και από τον Irving.
Αυτό που κάνει αυτό το δημιουργικό ρίσκο πραγματικό πλεονέκτημα είναι ότι άφησε το “Sleepy Hollow” να αναπνεύσει, δίνοντας χώρο για κινηματογραφική φαντασία, ιδιαίτερο χιούμορ και εντυπωσιακές εικόνες, στοιχεία που θα χάνονταν αν ο Burton είχε μείνει πιστός στο πρωτότυπο. Την ίδια περίοδο, άλλες αποδόσεις προσπαθούσαν να δείξουν σχεδόν θρησκευτική ευλάβια στο πρωτότυπο, η ταινία του Burton αποφάσισε να κινηθεί αλλιώς. Ναι μεν χρησιμοποιεί τα γνώριμα στοιχεία σαν βάση, όμως τελικά δημιουργεί κάτι πολύ πιο παράξενο. Πρόκειται για μια αστυνομική ιστορία που μπλέκει το κλασικό τρόμο με αγωνία και φόβους της αμερικανικής αποικιακής περιόδου, όλα δοσμένα μέσα από την οπτική του γερμανικού εξπρεσιονισμού.
Η διαφορετική ματιά του Tim Burton στα κλασικά
Αυτό το ξεχωριστό ύφος γίνεται ακόμα πιο έντονο χάρη στο πώς η ταινία βυθίζει τον θεατή σε έναν κόσμο γεμάτο λεπτομέρεια και ατμόσφαιρα. Το Sleepy Hollow, όπως το οραματίστηκε ο Tim Burton, θυμίζει σκηνικό βγαλμένο από όνειρο: στραβά σπίτια που μαζεύονται κάτω από παράξενα δέντρα, το φως περνά μέσα από μόνιμη ομίχλη, ενώ το τοπίο δείχνει να αποφεύγει κάθε τι ξένο. Η δουλειά του Emmanuel Lubezki στην κινηματογράφηση είναι τόσο δυνατή που ακόμη και το αίμα (στα γυρίσματα ήταν φωτεινό πορτοκαλί για να ξεχωρίζει) λάμπει πάνω στη γκριζομπλέ παλέτα της ταινίας.
Η ατμόσφαιρα, όμως, δεν προκύπτει μόνο από τις εικόνες. Τρία βασικά πρόσωπα ένωσαν τις δυνάμεις τους για να της δώσουν χαρακτήρα: ο Burton, που δίνει τον τόνο, ο Lubezki, με το μοναδικό βλέμμα του, και ο Danny Elfman με τη δυναμική μουσική του. Η συνεργασία τους, ουσιαστικά, προσέφερε μια ταινία με σπάνια συνοχή για το είδος της. Ο καθένας τους έβαλε τη δική του πινελιά: ο Lubezki είχε ήδη δείξει τι μπορεί να κάνει, ενώ ο Elfman, με τις σκοτεινές μελωδίες του, ήταν ήδη στενός συνεργάτης του Burton. Σε αυτό το φιλμ, το αποτέλεσμα είναι ένα ιδανικό πάντρεμα εικόνων και ήχου, όπου ένταση και ανησυχία κυλούν από τη μία αίσθηση στην άλλη. Κάτι παρόμοιο συναντάμε στην τριάδα Francis Ford Coppola, Michael Ballhaus και Wojciech Kilar στο “Bram Stoker’s Dracula”. Αυτό που κάνει τη συνεργασία Burton-Lubezki-Elfman ξεχωριστή είναι ότι τόλμησαν να οδηγήσουν το gothic ύφος στα όρια του σουρεαλισμού, έτσι ώστε το στυλ της ταινίας να είναι αναγνωρίσιμο από την πρώτη στιγμή. Έτσι, κάθε σκηνή μοιάζει να κινείται διαρκώς ανάμεσα σε παραμύθι και εφιάλτη.
Αυτή η «εμμονή» στη δημιουργία ατμόσφαιρας φαίνεται και στον τρόπο που έγινε η παραγωγή της ταινίας. Η πόλη του Sleepy Hollow χτίστηκε από την αρχή σε στούντιο στην Αγγλία, με κάθε κτίριο επιπλωμένο τόσο μέσα όσο και έξω, κάτι πολύ σπάνιο για ταινία τρόμου εκείνης της εποχής. Εκείνη την περίοδο τα ψηφιακά εφέ άρχισαν να κυριαρχούν, όμως ο Tim Burton επέλεξε να φτιάξει ένα ολόκληρο χωριό πραγματικά, ώστε να βάλει τόσο τους ηθοποιούς όσο και το κοινό σε έναν χειροπιαστό κόσμο. Αυτό κάνει τον θεατή να νιώθει ότι όσα βλέπει μπορεί να τα αγγίξει, να τα περπατήσει ή να τα ζήσει. Το ρίσκο τελικά άξιζε, αφού ακόμα και οι ίδιοι οι άνθρωποι του συνεργείου ένιωθαν ότι περπατούσαν μέσα στη φαντασία του Burton.
Η επιρροή αυτής της επιλογής φάνηκε και σε άλλες ταινίες που βγήκαν αργότερα. Το “Crimson Peak” του Guillermo del Toro και το “The Witch” του Robert Eggers στήριξαν τη δική τους ατμόσφαιρα επενδύοντας επίσης σε εντυπωσιακά, καλοστημένα σκηνικά για να ενισχύσουν το υπερφυσικό στοιχείο της ιστορίας τους. Αυτές οι ταινίες χρωστούν πολλά στη λογική του “Sleepy Hollow”, αφού διάλεξαν να φτιάξουν αληθινά σκηνικά και όχι να στηριχτούν μόνο σε ψηφιακά εφέ, για να αποδώσουν καλύτερα την ατμόσφαιρα και την ένταση. Το CGI μπορεί να βοηθάει, όμως το “Sleepy Hollow” αποδεικνύει πως ένα πραγματικό περιβάλλον μπορεί να καθορίσει όχι μόνο την όψη μιας ταινίας, αλλά και τον τρόπο που οι ηθοποιοί κινούνται μέσα σε αυτό και το πώς το κοινό το βιώνει.
Gothic ατμόσφαιρα και οπτική φαντασία στο Sleepy Hollow
Όσο για τον Ichabod Crane, η ερμηνεία του Johnny Depp διαφέρει εντελώς από τον δάσκαλο του Irving. Εδώ τον βλέπουμε ως έναν αδέξιο και ορθολογιστή τύπο που βρίσκεται σε μια πόλη γεμάτη μυστικά και προκαταλήψεις. Αυτή η εκδοχή αλλάζει τελείως τις προσδοκίες του θεατή: αντί για τον κλασικό ήρωα που ξεχωρίζει για την ατρόμητη στάση του, ο Crane είναι αγχώδης, πολύ οργανωτικός και ξεκάθαρα αναστατωμένος όταν έρχεται αντιμέτωπος με τη βία, θυμίζει έναν τελείως διαφορετικό ήρωα από τους σίγουρους ερευνητές που έχουμε συνηθίσει στα φιλμ τρόμου.
Ο Crane του Johnny Depp τρομάζει εύκολα και νιώθει μεγαλύτερη άνεση με τα επιστημονικά του εργαλεία, παρά με τους κατοίκους του χωριού ή τα πτώματα που βρίσκει. Έτσι, η εκδοχή του Burton θυμίζει τον αρχέτυπο του “λογικού ξένου” αλλά τον φέρνει στα μέτρα της εποχής: ο Ichabod δεν ξεπερνά τη δεισιδαιμονία μόνο με τη λογική, αλλά σιγά σιγά έρχεται αντιμέτωπος με το παράλογο και τα δικά του όρια. Αυτό κάνει την ταινία πιο έντονη και δίνει μια αίσθηση αβεβαιότητας, κάνοντας το ταξίδι του Crane στο Sleepy Hollow μοναδικό μέσα στο είδος. Ο Depp δίνει βάρος στη σωματική κωμωδία και σε μικρές νευρωτικές λεπτομέρειες, χαρακτηριστικό παράδειγμα οι διάσημες λιποθυμίες του Crane που έγιναν running joke στα γυρίσματα, με τον Burton να λέει πως είναι «από τους καλύτερους λιποθυμικούς στην βιομηχανία».
Άλλη μια παράξενη λεπτομέρεια είναι ότι ο Johnny Depp είχε προτείνει να φορέσει προσθετικά για να δείχνει πιο αντιπαθητικός όπως ο λογοτεχνικός Crane, όμως ο Tim Burton προτίμησε να στηριχτεί στην ιδιαίτερη προσωπικότητα του ήρωα. Επιπλέον, ο Depp υιοθέτησε το άλογο που χρησιμοποίησαν στα γυρίσματα, το Goldeneye, όταν έμαθε πως θα το θανάτωναν.
Το υπόλοιπο καστ είναι εξίσου αξέχαστο. Ο Christopher Walken, ως ο Καβαλάρης, έχει μια έντονα απειλητική παρουσία, ακόμα και χωρίς σχεδόν καθόλου διαλόγους. Αυτή η σιωπηλή προσέγγιση στον ρόλο του «κακού» λειτουργεί εξαιρετικά αφού ο Walken γεμίζει το κάδρο με την ενέργειά του και η βουβή βία του Ιππέα τον κάνει να φαίνεται περισσότερο σαν στοιχείο της φύσης παρά ως ψυχολογικός χαρακτήρας. Η Christina Ricci, μετά τη χαρακτηριστική της παρουσία ως Wednesday Addams, παίζει την Katrina Van Tassel, η οποία εδώ είναι περισσότερο μια κοπέλα που παρασύρεται στο χάος παρά μια σύμμαχος. Η παρουσία έμπειρων του είδους όπως ο Christopher Lee και ο Michael Gambon δίνουν στην ταινία έξτρα κύρος, αλλά και παραπέμπουν στις παραδόσεις του είδους που ο Burton ανατρέπει.
Μια ταινία τρόμου που δεν μοιάζει με τις άλλες
Παρά τις εντυπωσιακές εικόνες και το τολμηρό πάντρεμα διαφορετικών ειδών, το “Sleepy Hollow” βρέθηκε τελικά στη σκιά της φιλμογραφίας του Burton. Οι λόγοι είναι πολλοί και σύνθετοι. Η ταινία κυκλοφόρησε σε μια περίοδο που ο mainstream τρόμος έγινε αυτοσαρκαστικός με ταινίες όπως το “Scream” ή πιο σκοτεινός και ωμός, όπως στο “The Blair Witch Project”. Έτσι, η στιλιζαρισμένη, ρετρό ματιά του Burton δεν ταίριαζε στις τάσεις της εποχής και δεν μπορούσε να μπει εύκολα σε κατηγορία. Επίσης, το γεγονός ότι δεν προσέφερε μια “πιστή” προσαρμογή απογοήτευσε κάποιους που προτιμούν τις κλασικές μεταφορές, ενώ τα έντονα τεχνητά σκηνικά και η θεατρική βία μπορεί να ξένισαν θεατές που ήθελαν ρεαλισμό ή “λαμπερά” ψηφιακά εφέ. Επίσης, στα τέλη των ‘90s υπήρχαν αμέτρητα reboot τρόμου και ταινίες με εφήβους, οπότε το “Sleepy Hollow” έμοιαζε σαν μια παράξενη παρένθεση.
Το ότι το “Sleepy Hollow” δεν ακούγεται συχνά όταν συζητάμε για τις ταινίες τρόμου του Tim Burton ή του Johnny Depp δεν έχει να κάνει με την αξία του, αλλά μάλλον με το ότι δεν ταιριάζει σε κουτάκια. Ποια άλλη ταινία από τα ‘90s θα τολμούσε να ανακατέψει τόσο έντονα μπαρόκ σκηνικά, αλλόκοτες ερμηνείες, αληθινό gore και χιούμορ που κάνει πλάκα με τον εαυτό του; Αντί να είναι κάθε χρόνο πρώτο στην ατζέντα για το Halloween, το “Sleepy Hollow” έχει γίνει μια μικρή “μυστική λέξη” ανάμεσα στους φαν, μια ταινία που θυμίζει νυχτερινή βόλτα σε εγκαταλελειμμένο λούνα παρκ, που προτιμά να τρομάζει τον θεατή και να τον μπερδεύει, παρά να του δίνει απαντήσεις, και είναι πολύ ξεχωριστή για να μπει σε κάποιο κλασικό καλούπι. Αν ψάχνεις κάτι που δεν κολλάει σε κανόνες και γίνεται ακόμα καλύτερο όσο περνά ο καιρός, το “Sleepy Hollow” σε περιμένει, με τα φώτα του αναμμένα, λίγο πιο πέρα από το πολυσύχναστο μονοπάτι.
