Δεν λείπουν οι ταινίες που προσπαθούν να προειδοποιήσουν για τους κινδύνους του αυταρχισμού. Όμως ελάχιστες έχουν συνδέσει αυτή την προειδοποίηση με την ποο κουλτούρα ή έχουν μετατραπεί σε σύμβολο, όπως το “V for Vendetta” του James McTeigue το 2005. Εκείνη τη δεκαετία, κυκλοφόρησαν αρκετές πολιτικές δυστοπίες όπως τα “Children of Men” και “Minority Report”, που ασχολήθηκαν με την επιτήρηση, τη βία του κράτους και τη γενικότερη κοινωνική κατάρρευση. Το “V for Vendetta” ήταν διαφορετικό. Οι άλλες ταινίες έμεναν σε μια μελαγχολική ατμόσφαιρα και στηριζόντουσαν σε έναν θεωρητικό μελλοντισμό, ενώ ο McTeigue επέλεξε μια έντονα στιλιζαρισμένη προσέγγιση με θεατρική δύναμη και απευθείας σύγκρουση.
Η ταινία προχώρησε την πολιτική αλληγορία ακόμη παραπέρα, επιλέγοντας να προκαλέσει αντί να κρατήσει αποστάσεις, και κάλεσε το κοινό να σκεφτεί όχι μόνο τη δυστοπία αλλά και την έννοια της αντίστασης. Αυτή είναι η διαφορά της: δεν καθρέφτισε απλώς τους φόβους της εποχής της, ζήτησε από τους θεατές να πάρουν θέση. Πέρασαν σχεδόν είκοσι χρόνια από τότε που βγήκε στους κινηματογράφους, και η επίδρασή της γίνεται όλο και πιο ανησυχητική. Αυτό που κάποτε φαινόταν ως μια καλλιτεχνική εκδοχή της δυστοπίας, σήμερα θυμίζει ξεκάθαρη αναφορά στη σύγχρονη πραγματικότητα. Για να καταλάβει όμως κάποιος γιατί το “V for Vendetta” θεωρείται αριστούργημα του σινεμά και γιατί παραμένει τόσο επίκαιρο, αξίζει να κοιτάξει πέρα από τα εντυπωσιακά εφέ και να αναζητήσει τι είναι αυτό που το κάνει τόσο ξεχωριστό.
Το “V for Vendetta” βγήκε σε μια εποχή που ο κόσμος ήταν ήδη γεμάτος φόβο και πολιτικές εντάσεις. Το αρχικό graphic novel των Alan Moore και David Lloyd γράφτηκε μέσα στο κλίμα των ιδεολογικών συγκρούσεων της Βρετανίας τη δεκαετία του ’80, όμως η ταινία βρήκε χώρο να μιλήσει σε ένα κοινό που ζούσε με τις ανησυχίες μετά την 11η Σεπτεμβρίου και έβλεπε όλο και περισσότερα κράτη να ενισχύουν την αστυνόμευση. Αυτή η ταύτιση του έργου με το πνεύμα της εποχής δεν συνέβη τυχαία. Οι Wachowski, που είχαν ήδη ταράξει την ποπ κουλτούρα με το “The Matrix”, διάλεξαν τον McTeigue για τη σκηνοθεσία, πετυχαίνοντας έτσι να συνδυάσουν δυνατές εικόνες και ανατρεπτική διάθεση.
Σε αντίθεση με τις περισσότερες μεταφορές κόμικς εκείνης της εποχής, το “V for Vendetta” δεν μένει στην απλή ψυχαγώγηση. Η ταινία καλεί τους θεατές να σκεφτούν σοβαρά τι σημαίνει να μένεις αμέτοχος, πόσο εύκολα αλλάζει η ηθική και πως η γραμμή που χωρίζει τον ήρωα από τον «κακό» συχνά εξαρτάται από το πώς το βλέπει ο καθένας.
Στο επίκεντρο της ταινίας βρίσκεται η μασκοφόρος φιγούρα που είναι γνωστή απλά ως V, ένας χαρισματικός αντιήρωας που δεν μπορεί να κατηγοριοποιηθεί με ακρίβεια. Δεν είναι ο Superman ούτε κάποιος ήρωας που δεσμεύεται από κανόνες μη βίας. Ο V είναι προϊόν και ταυτόχρονα όργανο θεσμικής βίας, πολεμώντας μια κυβέρνηση που συγκεντρώνει τα πιο σκοτεινά χαρακτηριστικά της εξουσίας όπως η επιτήρηση, η στοχοποίηση αδύναμων ομάδων και η επιβολή της συμμόρφωσης.
Το γεγονός ότι φοράει το πρόσωπο του Guy Fawkes είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα έξυπνο οπτικό παιχνίδι. Η ιστορική αυτή φιγούρα, μαζί με το έθιμο της Bonfire Night που κάθε Νοέμβριο κρατά ζωντανή την ιστορία του, έχει γίνει σύμβολο που συνεχώς ανανεώνεται και επανερμηνεύεται μέσα στον χρόνο. Αυτό που ξεκίνησε ως κρατική υπενθύμιση για τους κινδύνους της προδοσίας, εξελίχθηκε με τα χρόνια – μέσα από τη συλλογική μνήμη και τις ανάγκες διαφόρων κινημάτων– σε ένα δυνατό έμβλημα αμφισβήτησης. Σήμερα, πολλές ομάδες υιοθετούν τη μάσκα όχι μόνο για να κρύψουν την ταυτότητά τους, αλλά και για να δηλώσουν τη σύνδεσή τους με τη δύναμη των συμβόλων να ενώνουν, να προκαλούν και να εμπνέουν. Έτσι, καλούμαστε να σκεφτούμε αν όσοι θεωρούνται «κακοποιοί» στην ιστορία είναι πάντα αυτό που φαίνονται ή αν τελικά, με τον καιρό και το κατάλληλο πλαίσιο, γίνονται κάτι εντελώς διαφορετικό.
Ένα από τα πιο τολμηρά σημεία της ταινίας είναι ότι αρνείται να προσφέρει στο κοινό μια εύκολη ηθική σιγουριά. Ο V λειτουργεί ταυτόχρονα ως απελευθερωτής και χειριστής, ως σύμβολο ελπίδας αλλά και ως πρόσωπο που φέρει τον φόβο. Το σενάριο, με μια ισορροπία ανάμεσα σε μεγαλοπρεπείς ατάκες και ψυχρή λογική, έχει χαρίσει φράσεις που έχουν περάσει στα συνθήματα διαμαρτυριών σε όλο τον κόσμο. Η γνωστή ατάκα «Behind this mask there is more than just flesh. Beneath this mask there is an idea… and ideas are bulletproof» είναι ίσως το πιο χαρακτηρσιτικό παράδειγμα.
Αυτή η φράση είναι σημαντική τόσο για τον τρόπο που ακούγεται όσο και για το ίδιο το νόημά της. Ο Hugo Weaving, που είχε την πρόκληση να υποδυθεί έναν χαρακτήρα που δεν βγάζει ποτέ τη μάσκα του, καταφέρνει κάτι ξεχωριστό. Το σταθερό χαμόγελο του Guy Fawkes θα μπορούσε να εμποδίζει τα συναισθήματα να φανούν, όμως ο τρόπος που στέκεται, οι κινήσεις του και η φωνή του Weaving δίνουν ζωή στη μάσκα και της χαρίζουν μια ψευδαίσθηση εκφραστικότητας. Ο φωτισμός και η δουλειά της κάμερας παίζουν μεγάλο ρόλο σε αυτό, ειδικά αν σκεφτεί κανείς πως οι δημιουργοί της ταινίας είχαν σκεφτεί να φτιάξουν διαφορετικές μάσκες για να δείχνουν άλλα συναισθήματα, αλλά τελικά κατάλαβαν ότι η διακριτικότητα μπορεί να πετύχει περισσότερα από οποιαδήποτε αλλαγή στη μάσκα.
Η εικονογραφία της ταινίας, όπως τα ντόμινο, τα τριαντάφυλλα και τα πυροτεχνήματα τα μεσάνυχτα πάνω από το Κοινοβούλιο, έχει γίνει κομμάτι του ίδιου του νοήματός της. Πίσω από κάθε τέτοια λεπτομέρεια όμως υπάρχει μια ιστορία παραγωγής που ξαφνιάζει. Η γνωστή σκηνή με τα ντόμινο, όπου χιλιάδες κόκκινα και μαύρα κομμάτια πέφτουν για να σχηματίσουν ένα τεράστιο “V”, δεν φτιάχτηκε με ψηφιακά εφέ αλλά έγινε με το χέρι, με 22.000 αληθινά ντόμινο που στήθηκαν με προσοχή μέσα σε 200 ώρες από επαγγελματίες. Αυτή η επίμονη δουλειά δείχνει πόσο πολύ η ταινία δίνει βάση στην ουσία και όχι μόνο στο θέαμα.
Τα ίδια τα γυρίσματα της ταινίας χρειάστηκαν συνεννοήσεις με τις αρχές και τη ζωή της πόλης. Η σκηνή της πορείας προς το Κοινοβούλιο γυρίστηκε στο κανονικό σημείο, με ειδική άδεια από την κυβέρνηση, και το συνεργείο μπορούσε να σταματά για λίγο την κυκλοφορία στο Λονδίνο νωρίς το πρωί. Έτσι, το φινάλε δίνει την αίσθηση ότι έχει πραγματική βάση μέσα στην πόλη που θέλει να απελευθερώσει, χωρίς να μοιάζει αποκομμένο. Η έμφαση σε αληθινές τοποθεσίες, όπως ο λαβύρινθος της Shadow Gallery και ο παλιός σταθμός Aldwych, στηρίζει τη δυστοπία της ταινίας σε ένα περιβάλλον που μοιάζει οικείο και αληθινό.
Η Shadow Gallery, γεμάτη απαγορευμένα βιβλία, τέχνη και αντικείμενα της pop κουλτούρας, είναι ένας χώρος φτιαγμένος με προσοχή. Σε έναν κόσμο όπου το καθεστώς προσπαθεί να εξαφανίσει το παρελθόν για να ελέγξει το παρόν, αυτές οι συλλογές λειτουργούν σαν μια σιωπηλή πράξη αντίστασης. Η διατήρηση και η αγάπη για την τέχνη, τη μουσική και την ιστορία στο καταφύγιο του V μας θυμίζουν ότι ο πολιτισμός δεν είναι πολυτέλεια, αλλά βασική ασπίδα για την ταυτότητα και την αντίσταση, ειδικά όταν η καταπίεση απειλεί να τα σβήσει.
Παρόλο που ο Alan Moore κράτησε απόσταση από τη μεταφορά της ιστορίας του στη μεγάλη οθόνη, ο καλλιτεχνικός του συνεργάτης David Lloyd αναγνώρισε πόσο καλά κατάφερε η ταινία να κάνει γνωστή την εικόνα του χαρακτήρα σε πολύ περισσότερο κόσμο. Αν το graphic novel του Moore προσπαθούσε να εξερευνήσει τους κινδύνους του φασισμού και το γιατί μπορεί να ελκύει η απέναντι πλευρά, η ταινία μεταφέρει αυτά τα ζητήματα σε μια νέα εποχή, όπου οι έννοιες της ασφάλειας, της ταυτότητας και του φόβου αγγίζουν πλέον παγκόσμιο επίπεδο και λειτουργούν ακόμα πιο υπόγεια.
Αυτή η προσαρμοστικότητα είναι βασικό στοιχείο της δύναμης της ταινίας. Η ιστορία δεν προσπαθεί απλώς να μεταφέρει την ατμόσφαιρα της Βρετανίας του ’80 σε ένα αμερικανικό κοινό, αλλά ξαναδουλεύει τους μεγάλους φόβους της εποχής για έναν κόσμο που ζει με τον πόλεμο, την τρομοκρατία και την εκμετάλλευση της πληροφορίας. Στην ταινία, η κυβέρνηση που ονομάζεται Norsefire δεν έχει στο επίκεντρο κάποια ιδεολογία, αλλά φροντίζει να κρατάει την αλήθεια υπό έλεγχο, χρησιμοποιώντας τα μέσα ενημέρωσης και την τεχνολογία για να διατηρεί τους ανθρώπους σε διαρκή φόβο και υπακοή. Ο ρόλος που παίζει ένας ιός στην ιστορία, ως αφορμή για να εγκαθιδρυθεί ο φασισμός, διαφέρει από το πρωτότυπο που επικεντρωνόταν στον φόβο του πυρηνικού πολέμου και σήμερα ακούγεται αληθινά προφητικός σε μια εποχή που έχουμε ζήσει παγκόσμια πανδημία.
Οι ηθοποιοί που πλαισιώνουν το καστ έχουν καθοριστικό ρόλο στην ανάδειξη των θεμάτων της ταινίας. Η Natalie Portman, που υποδύεται την Evey Hammond, φημολογείται ότι χάρηκε την ευκαιρία να ξυρίσει το κεφάλι της μπροστά στην κάμερα, σε μια σκηνή που γυρίστηκε σε ένα και μόνο πραγματικό πλάνο. Η αλλαγή της από φοβισμένη γυναίκα σε μια αποφασισμένη επαναστάτρια είναι ο συναισθηματικός πυρήνας της ταινίας και μοιάζει με τη σταδιακή αφύπνιση του θεατή. Η διακριτική ισορροπία στην εξέλιξη της Portman θυμίζει την πορεία του επιθεωρητή Finch, που παίζει ο Stephen Rea. Αυτός ο ντετέκτιβ, μέσα από την αναζήτηση του V, φτάνει τελικά να αμφισβητήσει τόσο τη χώρα του όσο και τον ίδιο του τον εαυτό.
Η ερμηνεία του John Hurt ως δικτάτορα Adam Sutler είναι ένα παράδειγμα ελεγχόμενης οργής, που θυμίζει τόσο τυράννους του σινεμά όσο και της ιστορίας. Η επιλογή να παρουσιάζονται όλες οι σκηνές του Sutler σαν αποσπασματικές φωνές σε τεράστιες οθόνες αποτελεί ξεκάθαρη αναφορά στο “1984“, όπου ο Hurt είχε παίξει κάποτε τον βασανισμένο Winston Smith. Αυτή η σκηνοθετική επιλογή είναι μια ξεκάθαρη κριτική για το πόσο εύκολα τα σύμβολα της εξουσίας γίνονται θέαμα.
Το “V for Vendetta” δεν θα είχε μείνει στην ιστορία ως αριστούργημα αν η επιρροή του σταματούσε στους τίτλους τέλους. Τα σύμβολα και οι φράσεις του έχουν ξεπεράσει εδώ και χρόνια τα όρια της μεγάλης οθόνης. Η μάσκα του Guy Fawkes, που παλιότερα ήταν μια αόριστη αναφορά σε μια αποτυχημένη συνωμοσία ενάντια στο Κοινοβούλιο, έχει γίνει σήμα κατατεθέν διαδηλωτών σε όλο τον κόσμο. Τη βλέπουμε στους δρόμους και ως ψηφιακή εικόνα σε ομάδες hacktivists. Ειρωνικά, η εταιρεία που διανέμει την ταινία βγάζει μεγάλα κέρδη από κάθε μάσκα που πουλιέται, δείχνοντας πόσο γρήγορα μπορεί να γίνει εμπόρευμα ακόμα και η ανατροπή.
Το να ρίχνουμε το φταίξιμο στην ταινία επειδή έγινε σύμβολο, σημαίνει ότι χάνουμε την ουσία της. Η ιστορία, όπως και ο βασικός της ήρωας, φτιάχτηκε για να γεννά ερωτήσεις και όχι να προσφέρει έτοιμες λύσεις. Η επανάσταση που παρουσιάζει αφορά τόσο την ανάγκη να ξαναπάρουμε τη βούλησή μας στα χέρια μας όσο και την πτώση των τυράννων. Οι χαρακτηριστικές της εικόνες, όπως τα ντόμινο που πέφτουν, τα πυροτεχνήματα που φωτίζουν την πόλη και τα πλήθη που βγάζουν τις μάσκες για να φανούν τα πρόσωπά τους, δείχνουν ότι καμία ιδέα, όσο ακραία και αν φαίνεται, δεν αντέχει χωρίς αληθινούς ανθρώπους που θέλουν να κάνουν πράξη όσα πιστεύουν.
Ίσως αυτό που πραγματικά τρομάζει στο “V for Vendetta” είναι ότι η δυστοπία που δείχνει μοιάζει σήμερα πιο αληθινή από ποτέ. Στην ταινία βλέπουμε καθαρά πώς τα ΜΜΕ γίνονται εργαλείο προπαγάνδας, όπως εδώ έγινε με τη «Λίστα Πέτσα». Η παρακολούθηση παρουσιάζεται σαν προστασία και δεν γίνεται να μη σκεφτείς το “Predator”. Αν όλα αυτά σου φαίνονται τραβηγμένα, θυμήσου πως στο “V for Vendetta” υπάρχει μια τεράστια συγκάλυψη, όπου για να εξαφανιστούν τα στοιχεία, η κυβέρνηση βάζει φωτιά, όπως έγινε και με τη δολοφονία στα Τέμπη που κάποιοι προσπάθησαν να σβήσουν τα ίχνη. Όπως στο έργο του McTeigue η γνώση ποινικοποιείται, έτσι και σήμερα βλέπουμε μπάτσους στα Πανεπιστήμια να συλλαμβάνουν φοιτητές επειδή έγραψαν συνθήματα σε τοίχους, την ίδια ώρα που τα μακριά χέρια της κυβέρνησης ξεφτιλίζουν τα πτυχία πουλώντας τα σαν smarties. Τελικά, η δυστοπία του “V for Vendetta” δεν είναι πια απλά σενάριο επιστημονικής φαντασίας αλλά μέρος της δικής μας πολιτικής πραγματικότητας. Γι’ αυτό και η καλλιτεχνική αξία της ταινίας συνδέεται τόσο έντονα με όσα ζούμε σήμερα.
Αν το “V for Vendetta” θεωρείται αριστούργημα, αυτό συμβαίνει γιατί δεν μας αφήνει να μείνουμε στον ρόλο του παθητικού θεατή. Κάθε Νοέμβριο, όταν ακούγεται η «Ουβερτούρα 1812» του Tchaikovsky πάνω από τα εκρηκτικά μοντέλα του Κοινοβουλίου, η ταινία μάς βάζει να αναρωτηθούμε τι θα κάναμε αν είχαμε πραγματικά επιλογή. Θα μέναμε αδρανείς και θα αφήναμε την αδικία να γίνει συνήθεια ή θα τα παίζαμε όλα για όλα για να ξαναβρούμε τη φωνή μας;
