Λίγοι ηθοποιοί έχουν θαυμαστεί και μιμηθεί τόσο έντονα όσο ο Al Pacino, ενώ την ίδια στιγμή έχουν παρερμηνευθεί με τέτοια συνέπεια. Η καριέρα του, που απλώνεται σε πέντε δεκαετίες, περιλαμβάνει επιτυχίες και παρωδίες, λεπτές ερμηνείες και υπερβολικές στιγμές, καθώς και έντονη μυθοπλασία μαζί με περιστασιακές πτώσεις. Όταν κάποιος προσπαθεί να τον εντάξει στους κορυφαίους της κινηματογραφικής ιστορίας, χρειάζεται να αποφύγει τα απλουστευτικά σχήματα. Ο Pacino δεν ξεχωρίζει χάρη στην ένταση ή την εκκεντρικότητα, ούτε αποκλειστικά λόγω του ρόλου του ως Michael Corleone.
Για να κατανοήσει κάποιος γιατί ο Al Pacino θεωρείται ένας από τους κορυφαίους όλων των εποχών, πρέπει να ξεκινήσει από τη στιγμή που το όνομά του έγινε πολιτισμικό σημείο αναφοράς: “The Godfather” του 1972. Δεν ήταν η πρώτη του ταινία· είχε προηγηθεί το “Me, Natalie” και στη συνέχεια το “The Panic in Needle Park”, όπου ξεχώρισε. Ωστόσο, το “The Godfather” του πρόσφερε κάτι καθοριστικό: μια ερμηνεία τόσο συγκρατημένη και μετρημένη, που ανέδειξε μια νέα μορφή επιρροής στην κινηματογραφική υποκριτική.
Ο Michael Corleone, όπως τον υποδύεται ο Al Pacino, εμφανίζεται στην αρχή της ταινίας ως απόμακρος παρατηρητής. Είναι ήρωας πολέμου που καθησυχάζει τη σύντροφό του λέγοντας: «Αυτή είναι η οικογένειά μου, Kay. Δεν είμαι εγώ». Η σταδιακή του μεταμόρφωση, σιωπηλή και αμείλικτη, εδραιώνει την ταινία του Francis Ford Coppola πολύ πιο βαθιά από την εντυπωσιακή αλλά μικρότερη παρουσία του Brando. Στα πρώτα αποσπάσματα των γυρισμάτων, τα στελέχη του στούντιο ανησυχούσαν επειδή ο Pacino έμοιαζε να μη «δίνει» τίποτα. Είχαν παρερμηνεύσει πλήρως την προσέγγισή του. Η αυτοσυγκράτηση ήταν το ίδιο το περιεχόμενο της ερμηνείας του. Η ακινησία του έκρυβε ένταση που έβραζε κάτω από την επιφάνεια. Η τελική κορύφωση, όπου εκτελεί τον Sollozzo και τον McCluskey σε εστιατόριο του Bronx, προκύπτει μέσα από ελεγχόμενη εξέλιξη ενός ανθρώπου που επιλέγει συνειδητά να αλλάξει πορεία ζωής.
Αν υπάρχει ένα κοινό στοιχείο στους ρόλους του Al Pacino, είναι ότι ενσαρκώνει χαρακτήρες που βρίσκονται σε μεταβατικά στάδια
Κριτικοί και κοινό αναγνωρίζουν σήμερα την πορεία του Michael Corleone — από διστακτικό outsider σε ψυχρό ηγέτη — ως μία από τις πιο χαρακτηριστικές απεικονίσεις ηθικής φθοράς στον κινηματογράφο. Η δύναμη της ερμηνείας του Al Pacino πηγάζει από τον τρόπο που ελέγχει τα συναισθήματά του και αφήνει την ένταση να λειτουργεί υπόγεια. Στο “The Godfather Part II”, αναπτύσσει αυτή την προσέγγιση ακόμα περισσότερο. Δεν αντιδρά πια σε γεγονότα· τα καθορίζει με απόλυτη ψυχραιμία. Η κορύφωση έρχεται όταν παρακολουθεί τη δολοφονία του αδελφού του Fredo από απόσταση, χωρίς εμφανή σημάδια ενοχής. Πρόκειται για μια από τις πιο ψυχρές σκηνές μιας ήδη σκληρής ταινίας. Το πρόσωπο του Pacino, αμίλητο και αδιαπέραστο, μοιάζει με σύμβολο της πλήρους φθοράς του εσωτερικού κόσμου του χαρακτήρα.
Αυτό που προσδίδει ακόμη μεγαλύτερη σημασία στην ερμηνεία είναι ότι ο Al Pacino την πέτυχε υπό τεράστια πίεση, ως σχετικά άγνωστος ηθοποιός που είχε επιλεγεί παρά τις αντιρρήσεις του στούντιο. Κατάφερε να κερδίσει την προσοχή του κοινού με το να αποφεύγει τους συμβατικούς τρόπους ερμηνείας που κυριαρχούσαν εκείνη την εποχή. Η αναγνώρισή του δεν στηρίχθηκε στην εξωστρέφεια, όπως συνέβη με τον Brando ή τον Nicholson. Αντιθέτως, βασίστηκε στη λεπτότητα και στην ένταση που υπήρχε πίσω από κάθε βλέμμα και παύση.
Αν κρίνουμε τον Al Pacino μόνο από το “The Godfather”, είναι σαν να συγχέουμε μια υπογραφή με ολόκληρο το έργο. Η εκφραστική του ποικιλία, ιδιαίτερα στη δεκαετία του 1970, ήταν εντυπωσιακή. Ως Frank Serpico, τον πραγματικό αστυνομικό που κατήγγειλε τη διαφθορά στο NYPD, μεταμορφώθηκε σε έναν ιδεαλιστή με έντονο ηθικό πυρήνα. Στο “Scarecrow”, πρόσφερε την ευαισθησία ενός περιπλανώμενου άνδρα, μοναχικού αλλά όχι συντετριμμένου. Στο “Dog Day Afternoon”, μετέτρεψε την απελπισία και τον πανικό σε καθαρή κινητικότητα.
H υπερβολή στον Al Pacino γίνεται πιο ενδιαφέρουσα όταν πηγάζει από εσωτερική πίεση
Ως Sonny Wortzik, έναν άντρα που ληστεύει τράπεζα για να χρηματοδοτήσει την επέμβαση της συντρόφου του, αποδίδει αστάθεια με αυθεντική ανθρωπιά. Ακόμη και στις πιο έντονες στιγμές του, μένει σταθερά συνδεδεμένος με τον χαρακτήρα. Η εμβληματική κραυγή «Attica!», που απευθύνει στους αστυνομικούς για να ξεσηκώσει το πλήθος, είναι ένας συνειδητός αυτοσχεδιασμός ανθρώπου που παλεύει να επιβιώσει.
Αν υπάρχει ένα κοινό στοιχείο στους ρόλους του Al Pacino, είναι ότι ενσαρκώνει χαρακτήρες που βρίσκονται σε μεταβατικά στάδια. Ιδεαλιστές που αλλοιώνονται, όπως στο “Serpico”, εραστές που προδίδονται, όπως στο “Dog Day Afternoon”, ή οικογενειάρχες που γίνονται δολοφόνοι, όπως στο “The Godfather”. Η υποκριτική του δεξιότητα αποκαλύπτεται στην ικανότητά του να μας δείχνει πώς δημιουργείται η εσωτερική ένταση.
Ωστόσο, η καριέρα του Al Pacino δεν περιορίζεται σε νόρμες. Οι υπερβολές του “Scarface” το 1983 — μια κομβική στιγμή στην πορεία του — ανέδειξαν μια διαφορετική πτυχή του. Δεν εμφανίζεται πια ως προσεκτικός ερμηνευτής, αλλά κυριαρχεί στις σκηνές ως Tony Montana, γεμάτος ένστικτα και αχόρταγη φιλοδοξία. Η επιλογή του ύφους δείχνει μια συνειδητή στροφή προς έναν πιο εκρηκτικό χαρακτήρα. Η ταινία, καρτουνίστικη και βίαιη, δίχασε το κοινό, αλλά συνέβαλε σε μια νέα μυθολογία γύρω από τον Pacino: εκφραστικός, θρασύς, και απρόβλεπτα εύστοχος.
Η τάση να κρίνουμε τον Al Pacino μόνο βάσει της έντασης στις ερμηνείες του είναι παραπλανητική. Παραβλέπει το πόσο συχνά επιστρέφει σε πιο συγκρατημένες αποχρώσεις, όπως στο “Donnie Brasco”, στο “Insomnia” και στο “The Insider”. Επιπλέον, παρερμηνεύει τα υποκριτικά του ένστικτα. Στο “Heat” του Michael Mann (1995), ο Pacino ενσαρκώνει τον Vincent Hanna, έναν ασταθή ντετέκτιβ που βρίσκεται σε ψυχολογική αναμέτρηση με έναν έμπειρο εγκληματία (Robert De Niro).
Αυτό που τελικά ξεχωρίζει τον Al Pacino είναι η προθυμία να υποδυθεί τον αντιπαθητικό χαρακτήρα
Η σκηνή τους στο εστιατόριο παραμένει απόλυτα μετρημένη· δύο άνδρες μετρούν ο ένας τον άλλον, έχοντας αποδεχθεί τη σύγκρουση που έρχεται. Ο τρόπος με τον οποίο ο Pacino παραδίδει τις ατάκες του, ο ρυθμός και η στάση του σώματός του αποκαλύπτουν έναν άνθρωπο που αναζητά κάτι βαθύτερο. Και ενώ η ταινία έγινε διάσημη για τις εκρηκτικές στιγμές, είναι η εσωτερική αυτοσυγκράτηση που δίνει σε αυτές τις στιγμές πραγματικό βάρος.
Πράγματι, η υπερβολή στον Al Pacino γίνεται πιο ενδιαφέρουσα όταν πηγάζει από εσωτερική πίεση. Όταν φωνάζει, δεν επιδεικνύεται· απελευθερώνεται. Στο “Carlito‘s Way” (1993), όπου συνδυάζει την πρώιμη ευαισθησία του με τη μεταγενέστερη ένταση, υποδύεται έναν πρώην γκάνγκστερ που προσπαθεί να ξεφύγει από το παρελθόν του. Ο Carlito Brigante είναι χαρισματικός, αλλά φανερά κουρασμένος· ένας άντρας που νιώθει ξεκομμένος από την εποχή του. Η ερμηνεία του είναι σύνθετη: αποφασιστική, μα και φθαρμένη· ελπιδοφόρα, μα με σφραγίδα θανάτου. Ο Pacino κινείται με ακρίβεια ανάμεσα στη γοητεία και τη μελαγχολία, αποτυπώνοντας έναν άνθρωπο που, αν και καταδικασμένος, εξακολουθεί να προσπαθεί να ζήσει με αξιοπρέπεια. Ίσως πρόκειται για την πιο παραγνωρισμένη του ερμηνεία.
Μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις του Al Pacino, παραδόξως, υπήρξε η ίδια του η φήμη. Όπως σημείωσε ο Stanley Cavell, ο κινηματογραφικός σταρ δημιουργεί μορφές που «δεν είναι αρκετά αληθινές, ούτε αρκετά φανταστικές». Ο Pacino εξελίχθηκε σε αισθητική εμπειρία. Η φωνή, οι εκφράσεις και οι κινήσεις του απέκτησαν σχεδόν συμβολική λειτουργία. Αυτή η διπλή υπόσταση, ανάμεσα στον ερμηνευτή και το είδωλο, διατρέχει το ύστερο έργο του. Ο ίδιος έχει δηλώσει, μισοαστειευόμενος, πως έχει δύο κεφάλια: Al και “Al Pacino”. Αυτό το δεύτερο ζητούν συχνά σκηνοθέτες και θαυμαστές. Και ο ίδιος, μερικές φορές, το προσφέρει.
Το να παρακολουθείς τον Al Pacino μοιάζει με έναν άνθρωπο που παλεύει με το βάρος της ίδιας της ερμηνείας
Σε ρόλους όπως ο Big Boy Caprice (“Dick Tracy”) ή ο ίδιος ο διάβολος (“The Devil’s Advocate”), ο Al Pacino αγκαλιάζει τη θεατρικότητα. Κάποιες φορές το αποτέλεσμα είναι πειστικό, άλλες λιγότερο. Έχει παραδεχτεί ότι συμμετέχει σε ταινίες «μόνο για τα λεφτά» και ότι υπερβάλλει όταν οι σκηνοθέτες δεν τον καθοδηγούν. Ωστόσο, ακόμη και στις αδύναμες στιγμές του υπάρχει κάτι που τραβά το ενδιαφέρον: ένας ρόλος απρόβλεπτος, μια αφοσίωση στη σκηνή. Δεν εγκαταλείπει ποτέ. Δοκιμάζει συνεχώς, είτε καταφέρνει κάτι ουσιαστικό είτε φτάνει στα όρια της υπερβολής.
Στο “The Devil‘s Advocate” (1997), ο Al Pacino ενσαρκώνει τον John Milton – έναν Σατανά μεταμφιεσμένο σε μεγαλοδικηγόρο της Νέας Υόρκης. Η ερμηνεία του ισορροπεί ανάμεσα στη θεατρικότητα και το φιλοσοφικό βάθος. Αν και η ταινία πλησιάζει το μελόδραμα, ο Pacino τη συγκρατεί με μια ερμηνεία ταυτόχρονα ατίθαση και μελετημένη. Ο πειρασμός παρουσιάζεται ως γοητεία, προσεκτικά ακονισμένη. Ο Milton σαγηνεύει μέσω αυτοελέγχου, ευφυΐας και ρητορικού ταλέντου. Ο χαρακτηριστικός του μονόλογος – ταυτόχρονα κήρυγμα και πειθώ – κορυφώνεται με τη δήλωση ότι είναι «θαυμαστής του ανθρώπου». Η σκηνή δείχνει την ικανότητα του Pacino να μετατρέπει την πρόζα σε ζωντανή εμπειρία. Είναι από τις λίγες ερμηνείες του διαβόλου που συνδυάζουν ψυχαγωγία, σκέψη και ένταση. Ο Pacino παρουσιάζει τον διάβολο ως πειστική και ενοχλητικά αναγνωρίσιμη φιγούρα.
Αυτό που τελικά ξεχωρίζει τον Al Pacino δεν είναι η συνέπεια, αλλά το θάρρος. Είναι πρόθυμος να υποδυθεί τον αντιπαθητικό χαρακτήρα. Όχι μέσω εμφάνισης ή προσθετικών, αλλά με ηθικούς όρους. Οι ρόλοι του συχνά περιλαμβάνουν προδοσία, εξαπάτηση και φόνο. Ωστόσο, ο Pacino δεν ζητά τη συμπάθεια του θεατή. Ερμηνεύει με ειλικρίνεια, ακόμη και όταν αυτό τον εκθέτει. Αυτή η ακεραιότητα εξηγεί γιατί ερμηνείες όπως του Michael Corleone ή του Sonny Wortzik παραμένουν επίκαιρες. Είναι χαρακτήρες που έκαναν επιλογές και έζησαν με τις συνέπειες.
Ενώ ο Al Pacino ξέρει ότι θεωρείται θρύλος, δεν είναι και πολύ σίγουρος για τον λόγο
Επιπλέον, ο Al Pacino δεν εντάσσεται εύκολα σε κατηγορίες. Δεν είναι μόνο method acting ηθοποιός, παρότι εκπαιδεύτηκε από τον Strasberg. Ούτε λειτουργεί αποκλειστικά ως κινηματογραφικός σταρ, παρά τη θέση που κατέχει στον σύγχρονο πολιτισμό. Μετακινείται με άνεση ανάμεσα στον κινηματογράφο και το θέατρο. Σκηνοθετεί έργα, διασκευάζει Σαίξπηρ και παράγει προσωπικά πρότζεκτ όπως το “Looking for Richard”. Αυτή η σταθερή άρνηση να περιοριστεί σε ένα ρόλο μπορεί να εξηγεί τις αστάθειες της πορείας του. Ωστόσο, εξηγεί και τη διάρκειά της.
Το να παρακολουθείς τον Al Pacino, ακόμη και σήμερα, μοιάζει με έναν άνθρωπο που παλεύει με το βάρος της ίδιας της ερμηνείας. Έχει δηλώσει ότι η υποκριτική του έρχεται πιο φυσικά από την καθημερινή συζήτηση. Ίσως επειδή του προσφέρει δομή, ένα πλαίσιο για να διοχετεύσει τη «φαγούρα της ανησυχίας» που τον διακατέχει. Οι χαρακτήρες του είναι όλοι ανήσυχοι. Όλοι αναζητούν κάτι. Κι αν και σπάνια βρίσκουν γαλήνη, αφήνουν πίσω τους ένα αποτύπωμα: της προσπάθειας, του ρίσκου, μιας αλήθειας που αποκαλύφθηκε έστω και για λίγο.
Στα απομνημονεύματά του “Sonny Boy”, ο Al Pacino περιγράφει το απίθανο ταξίδι του από το Bronx μέχρι τα Όσκαρ, με μια ελαφρώς χιουμοριστική αποστασιοποίηση. Ξέρει ότι θεωρείται θρύλος, αλλά δεν δείχνει σίγουρος για τον λόγο. «Μαθαίνω λίγο περισσότερα για τον εαυτό μου», γράφει. Αυτή η αβεβαιότητα είναι μέρος της γοητείας του. Ο Pacino, στις καλύτερες στιγμές του, δεν παρουσιάζεται ως καλλιτέχνης που προσφέρει απαντήσεις. Είναι ένας ηθοποιός που τολμά να ζήσει μέσα στο ερώτημα.