Από την εποχή του Edison και των Lumiere, ο κινηματογράφος έχει εξελιχθεί εντυπωσιακά. Τεχνικά, αφηγηματικά και ερμηνευτικά, δεν θυμίζει πλέον τίποτα από την αρχική του μορφή. Σήμερα, ο θεατής μπορεί εύκολα να πιστέψει ότι οι πρωταγωνιστές μιας ταινίας βρίσκονται σε άλλους πλανήτες. Στην πραγματικότητα, όλα δημιουργούνται σε στούντιο, με τη βοήθεια εξαιρετικά προσεγμένων εφέ και της σύγχρονης τεχνολογίας. Τα ειδικά εφέ και οι οπτικοακουστικές τεχνικές καθιστούν πλέον εφικτή την αναπαράσταση οποιουδήποτε φανταστικού ή πραγματικού περιβάλλοντος.
Ο ήχος στις ταινίες είναι πια μια ολόκληρη επιστήμη. Από το πώς θα ακούγονται οι φωνές των πρωταγωνιστών μέχρι την επιλογή της μουσικής, όλα σχεδιάζονται με εξαιρετική λεπτομέρεια. Οι συζητήσεις γύρω από αυτά τα ζητήματα έχουν γεμίσει αμέτρητες σελίδες, τόσο στον κινηματογραφικό Τύπο όσο και σε ακαδημαϊκές αναλύσεις. Εξίσου σημαντικό είναι το πώς ο ήχος συνδυάζεται με την εικόνα για να ενισχύσει το συναίσθημα. Στο σύγχρονο κινηματογράφο, ο ήχος δεν είναι απλώς συνοδευτικό στοιχείο αλλά βασικός συντελεστής της αφήγησης.
Αξίζει όμως να θυμόμαστε ότι τα πράγματα δεν ήταν πάντα έτσι. Στα πρώτα χρόνια του κινηματογράφου, δεν μπορούσες να ακούσεις τους πρωταγωνιστές· μόνο να τους δεις. Παρ’ όλα αυτά, οι πρώτες προβολές δεν ήταν σιωπηλές. Ο δυνατός θόρυβος από τις μηχανές προβολής κυριαρχούσε στον χώρο. Σύντομα όμως, η ζωντανή μουσική προστέθηκε στις προβολές, δίνοντας μια νέα διάσταση στην εμπειρία. Στην Ιαπωνία, οι benshi (και αντίστοιχα στην Κίνα οι benzi) ανέλαβαν να εξηγούν στο κοινό τι έβλεπε, προσθέτοντας ζωντανή αφήγηση στις σιωπηλές εικόνες. Οι αφηγήσεις αυτές πρόσφεραν πληροφορίες για την πλοκή, δημιουργώντας μία μοναδική σχέση ανάμεσα στους θεατές και τη δράση της οθόνης.
Τι έχουμε να μάθουμε από τις βωβές ταινίες; Είναι σήμερα ξεπερασμένες ή ελαττωματικές;
Από τότε, ο κινηματογράφος έχει κάνει αλματώδη πρόοδο. Οι πρώτες ομιλούσες ταινίες έφεραν επανάσταση στον χώρο. Οι μπάντες που συνόδευαν τις προβολές και οι benshi διαμαρτυρήθηκαν έντονα για τον θάνατο των επαγγελμάτων τους. Πολλοί ηθοποιοί έχασαν τη δουλειά τους, καθώς οι φωνές τους κρίθηκαν ακατάλληλες. Αρκετοί σκηνοθέτες αρνήθηκαν να ενσωματώσουν τον ήχο στα έργα τους, θεωρώντας τον περιττό. Ωστόσο, η τέχνη προχώρησε και σταδιακά καθιέρωσε τον ήχο ως ένα από τα βασικότερα αφηγηματικά μέσα. Αυτό οδήγησε στη γέννηση μιας νέας μορφής τέχνης, όπου η συνεργασία εικόνας και ήχου δημιούργησε πρωτόγνωρες εμπειρίες.
Αυτές οι εξελίξεις γεννούν ερωτήματα: Τι έχουμε να μάθουμε από τις βωβές ταινίες; Είναι σήμερα ξεπερασμένες ή ελαττωματικές; Αξίζουν μόνο για την ιστορική τους σημασία; Η απάντηση είναι ξεκάθαρη: όχι μόνο έχουν αξία, αλλά είναι αναγκαίο να μελετώνται. Οι ταινίες αυτές προσφέρουν πολύτιμα μαθήματα για την ουσία της αφήγησης μέσω της εικόνας.
Χωρίς ίχνος ελιτισμού, κατανοώ γιατί κάποιος μπορεί να αποφεύγει τις βωβές ταινίες. Η συνήθεια της πολυαισθητηριακής εμπειρίας κάνει δύσκολη την προσαρμογή στην απουσία του ήχου. Επίσης, σε πολλούς οι σκηνές τους φαίνονται υπερβολικές ή ψεύτικες, δυσκολεύοντας την ταύτιση. Ωστόσο, αν παρατηρήσουμε προσεκτικά, θα ανακαλύψουμε όχι μόνο έναν άλλο πολιτισμό, αλλά και μια διαφορετική μορφή τέχνης. Αυτή η τέχνη είναι το θεμέλιο πάνω στο οποίο χτίστηκαν όσα γνωρίζουμε σήμερα.
Χωρίς τη χρήση του ήχου, ο κινηματογράφος βασιζόταν αποκλειστικά στην εικόνα για την αφήγηση. Οι σκηνοθέτες έπρεπε να «ζωγραφίσουν» τις ιστορίες τους χρησιμοποιώντας μόνο την κινούμενη εικόνα. Μέσα από αυτήν τη διαδικασία, ανακάλυψαν νέες τεχνικές που επηρέασαν τη μετέπειτα εξέλιξη της τέχνης. Ο Sergei Eisenstein, για παράδειγμα, κατάφερε να απεικονίσει την καταπίεση και τη βία με το συγκλονιστικό μοντάζ της σκάλας της Οδησσού στο “Θωρηκτό Ποτέμκιν”. Η σκηνή αυτή συνεχίζει να προκαλεί δέος ακόμη και σήμερα.
Οι ερμηνείες στον βωβό κινηματογράφο βασίζονταν στην ένταση της έκφρασης
Η βωβή εποχή έχει ιδιαίτερη γοητεία και στο είδος του τρόμου. Η έλλειψη ήχου δημιουργεί μια αλλόκοσμη αίσθηση, που μπορεί να προκαλέσει ρίγη σε όσους αφεθούν στην εμπειρία. Παραδείγματα όπως το “Εργαστήρι του Δρος Καλιγκάρι” και το “Νοσφεράτου” είναι εμβληματικά. Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει στη σουηδική ταινία “Η Άμαξα Φάντασμα“ του Victor Sjostrom, που απεικονίζει μεταθανάτιες εμπειρίες με έναν εξαιρετικά καθηλωτικό τρόπο.
Ο εξπρεσιονισμός εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα με την εφευρετικότητα και την αισθητική του. Το “Metropolis” του Fritz Lang είναι ένα επίτευγμα που συγκλονίζει σχεδόν έναν αιώνα μετά. Οι κατασκευές της φουτουριστικής πόλης με τις έντονες ταξικές αναφορές παραμένουν αξεπέραστες. Σημαντική είναι και η επίδραση αυτών των ταινιών στους μετέπειτα δημιουργούς. Το 1984, ο Giorgio Moroder αποκατέστησε το “Metropolis”, προσθέτοντας σύγχρονη μουσική με καλλιτέχνες όπως η Pat Benatar και ο Freddie Mercury.
Οι ερμηνείες στον βωβό κινηματογράφο βασίζονταν στην ένταση της έκφρασης. Η Renee Falconetti στο “Πάθος της Ιωάννας της Λωραίνης“ παρέδωσε μια από τις πιο σπαρακτικές ερμηνείες. Χωρίς καμία λέξη, κατάφερε να συγκινήσει βαθιά, αποδεικνύοντας ότι η εικόνα μπορεί να είναι πιο δυνατή από οποιονδήποτε ήχο.
Τέλος, η κωμωδία της βωβής εποχής παραμένει μοναδική. Ο Chaplin και ο Keaton κατάφεραν να αποδώσουν χαρακτήρες με μοναδική σωματικότητα. Οι σκηνές τους είναι διαχρονικές και συνεχίζουν να χαρίζουν γέλιο.
Παρά τις δυσκολίες, οι βωβές ταινίες έχουν πολύτιμη αξία. Υπενθυμίζουν ότι ο κινηματογράφος ξεκίνησε ως τέχνη της εικόνας. Χωρίς την εικόνα, καμία ταινία δεν μπορεί να σταθεί. Έργα όπως η “Φυλή” του Myroslav Slaboshpytskiy μας θυμίζουν ότι ο ήχος, αν και σημαντικός, είναι συμπληρωματικός όταν μιλάμε για την τέχνη της εικόνας.