Tool: Lateralus | To άλμπουμ που δεν τελειώνει
Όταν οι Tool κυκλοφόρησαν το “Lateralus” τον Μάιο του 2001, έκαναν μια ξεκάθαρη δήλωση. Η progressive metal μπάντα είχε ήδη χτίσει τη φήμη της με άλμπουμ όπως τα “Undertow” και “Ænima“, όμως αυτή τη φορά επέλεξαν διαφορετική κατεύθυνση. Το “Ænima” είχε στηριχτεί στην έντονη εκτόνωση και τη σκοτεινή ειρωνεία. Αντίθετα, το “Lateralus” έστρεψε το βλέμμα προς την την πνευματική αναζήτηση και τις σύνθετες μουσικές δομές.
Ο ήχος απέκτησε μεγαλύτερο εύρος, οι ρυθμοί έγιναν πιο αργοί και η δυναμική μεταξύ των μελών δεν στηριζόταν πλέον στην έκρηξη αλλά στη σταδιακή κορύφωση. Το “Lateralus” έθεσε ερωτήματα για την πορεία του metal εκείνη την περίοδο. Μέσα σε μια μουσική σκηνή γεμάτη από την – την κάποιες φορές μονοδιάστατη – επιθετικότητα του nu-metal και τις παραγωγές κομμένες και ραμμένες για ραδιόφωνο, οι Tool παρουσίασαν έναν δίσκο που ζητούσε περισσότερη προσοχή από το κοινό.
Αυτό που έκανε το “Lateralus” να ξεχωρίσει ήταν η συνειδητή αποφυγή της απλότητας. Αντί να προσεγγίσουν το ευρύ κοινό με εύκολες λύσεις, οι Tool επέλεξαν να βουτήξουν σε σύνθετους ρυθμούς και φιλόδοξες ιδέες. Κομμάτια όπως τα “The Grudge” και “Schism” δεν προσφέρονται για επιφανειακή ακρόαση. Χρειάζονται χρόνο, συγκέντρωση και, πολλές φορές, εξοικείωση με νέους μουσικούς όρους για να κατανοήσει κάποιος τη δομή τους. Οι Tool χρησιμοποίησαν το “Lateralus” σαν εργαλείο (you see what I did there) για να εξερευνήσουν τον ήχο τους, και όχι μόνο.
Η σύνθεση με όρους πειραματισμού
Η δημιουργία του άλμπουμ δεν ακολούθησε ευθύγραμμη πορεία. Την ώρα που ο Maynard James Keenan ασχολούνταν με τους A Perfect Circle, οι Adam Jones, Danny Carey και Justin Chancellor δούλευαν απομονωμένοι στο στούντιο. Εργάζονταν σε τετραήμερα, αφιέρωναν χρόνο σε δοκιμές, αντάλλασαν απόψεις – με ένταση – και επανεξέταζαν κάθε ιδέα από την αρχή. Κάθε κύκλος είχε διαφορετικό ρόλο — από ελεύθερο αυτοσχεδιασμό μέχρι οργανωμένη αποδόμηση.
Αυτή η διαδικασία επηρέασε ουσιαστικά τον τρόπο με τον οποίο δοκιμάζονταν και εξελίσσονταν οι ιδέες. Χάρη σε αυτή τη ροή, γεννήθηκαν μη αναμενόμενες δομές και μεταβάσεις με συναισθηματικό βάθος. Μια ευθύγραμμη μέθοδος δεν θα είχε προσφέρει κάτι αντίστοιχο. Η σύνθεση των τραγουδιών έγινε με πλήρη συνείδηση. Τα riff αποκτούσαν ονόματα, καταγράφονταν σε πίνακες και συνδέονταν με πολύπλοκα μέτρα. Ο στόχος δεν ήταν να δείχνουν τεχνικά καταρτισμένοι. Ήθελαν να βρουν έναν τρόπο έκφρασης που να ταιριάζει στα κοινά τους ένστικτα.
Μαθηματικά, μορφή και ατμόσφαιρα
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία του “Lateralus” είναι ο τρόπος που πειραματίζεται με τη δομή. Το ομώνυμο κομμάτι βασίζεται στην ακολουθία Fibonacci, τόσο στη φρασεολογία όσο και στο ρυθμό. Έτσι, οδηγεί τον ακροατή σε μια σπειροειδή εμπειρία, που θυμίζει την εξέλιξη, την επανάληψη και την υπέρβαση. Η σύνθεση δεν ακολουθεί τη συνηθισμένη λογική κουπλέ–ρεφρέν. Αντίθετα, δίνει την εντύπωση πως ξεδιπλώνεται φυσικά, προκαλώντας τον ακροατή να επιστρέφει σε αυτό ξανά και ξανά, για να ανακαλύψει νέες λεπτομέρειες. Αυτό είναι μόνο μία πλευρά της μαθηματικής σκέψης πίσω από τον δίσκο. Σε άλλα σημεία, οι Tool χρησιμοποιούν μέτρα όπως 5/8 και 7/8. Αυτά όμως ενσωματώνονται τόσο οργανικά, που δεν φαίνονται επιτηδευμένα. Με λίγα λόγια οι Tool πέτυχαν το αδύνατο. Κατάφεραν η τεχνική πολυπλοκότητα να λειτουργεί προς όφελος της ατμόσφαιρας, χωρίς να επιδεικνύει τη δεξιοτεχνία των μελών.
Ο David Bottrill, παραγωγός του άλμπουμ, είχε δουλέψει με σημαντικά ονόματα της progressive σκηνής όπως ο Peter Gabriel και οι King Crimson. Ήξερε πώς να αποτυπώνει τις λεπτομέρειες χωρίς να χάνεται η αίσθηση του αυθορμητισμού. Η νέα τους συνεργασία, μετά το “Ænima”, έδωσε στη μπάντα σιγουριά για να δοκιμάσει πιο εναλλακτικές προσεγγίσεις στο στούντιο. Πειραματίστηκαν με ασυνήθιστες τεχνικές, όπως η χρήση ήχων από την αναπνοή τους, αλλά και η ενσωμάτωση φυσικών ήχων που ηχογραφήθηκαν έξω από το στούντιο, σε πραγματικούς χώρους.
Ήχος, εικόνα και τελετουργία
Η φιλοδοξία των Tool δεν σταμάτησε στη μουσική. Αντιμετώπισαν ολόκληρο το άλμπουμ ως μια συνολική εμπειρία. Αυτή η προσέγγιση επεκτάθηκε και στον τρόπο κυκλοφορίας. Η φυσική έκδοση ενίσχυσε τη νοηματική συνοχή του έργου. Η συσκευασία του CD είχε διαφανείς πλαστικές σελίδες με ανατομικά σχέδια του Alex Grey. Οι εικόνες ξεδιπλώνονταν και αποκάλυπταν σταδιακά το ανθρώπινο σώμα, παραπέμποντας στην εξέλιξη του ήχου και των ιδεών του άλμπουμ.
Πολλοί θεωρούσαν το εξώφυλλο βασικό κομμάτι της εμπειρίας. Για αρκετούς, η αγορά του CD δεν ήταν συμμετοχή σε ένα τελετουργικό που ένωνε ήχο, εικόνα και σκέψη. Ο συνδυασμός μουσικής και εικαστικών στοιχείων ενίσχυσε το συναίσθημα. Έδωσε στους ακροατές κάτι χειροπιαστό που αποτύπωνε την αισθητική των Tool. Το έργο του Alex Grey ταίριαξε με τις ιδέες της μπάντας. Οι Tool με το “Lateralus” μετέφεραν μια ολόκληρη άποψη για την κατανόηση της πραγματικότητας.
Στίχοι, ερμηνεία και ψυχολογία
Τα θέματα των στίχων των Tool κινούνταν γύρω από την κατανόηση της ανθρώπινης εμπειρίας. Αντί να παρουσιάζουν ξεκάθαρες ιστορίες, οι στίχοι του “Lateralus” επικεντρώνονταν στην αβεβαιότητα. Στο “The Patient“, ο Keenan αναδεικνύει το άγχος της αναμονής, τις εσωτερικές αμφιβολίες και την προσπάθεια για αυτογνωσία. Στο “Ticks & Leeches“, η ερμηνεία του θυμίζει τελετουργικό ξέσπασμα. Εκφράζει την ψυχική φθορά που προκαλεί η συνεχής προσφορά προς τους άλλους, χωρίς ανταπόδοση.
Οι Tool αντιμετώπισαν με αντιφατικό τρόπο την αντίδραση του κοινού στο άλμπουμ. Από τη μία, προκαλούσε τους fans δημοσιεύοντας ψεύτικες λίστες τραγουδιών και παρουσιάζοντας το άλμπουμ ως “Systema Encéphale“. Από την άλλη, αφιέρωσε μήνες σε προσεκτική σύνθεση, ηχογράφηση και εννοιολογική συνοχή. Αυτός ο συνδυασμός σοβαρότητας και ειρωνικής διάθεσης διαμόρφωσε μια ιδιαίτερη υποκουλτούρα γύρω από τους Tool. Στα forums ξεκίνησε μια καταιγίδα θεωριών. Άλλοι ανέλυαν τις δομές των τραγουδιών και το εξώφυλλο, άλλοι έφτιαχναν σχέδια που συνέδεαν στίχους με ιερές γεωμετρίες και σπείρες Fibonacci. Πολλοί εμπνέονταν από τα γραφικά του Alex Grey και δημιουργούσαν φανατικά fan art. Η μπάντα απέφευγε να εξηγήσει τα πάντα, κι αυτό αύξησε την περιέργια του κοινού. Οι ακροατές συμμετείχαν ενεργά, δεν αρκούνταν στην ακρόαση, συνδέονταν και ανακάλυπταν.
Σημαντικό μέρος της μυθολογίας του άλμπουμ είναι το “The Holy Gift“. Πρόκειται για μια ανεπίσημη αναδιάταξη των κομματιών, που λέγεται πως αποκαλύπτει βαθύτερο νόημα όταν ακολουθείται η λογική του Fibonacci. Οι Tool δεν επιβεβαίωσαν ποτέ αν αυτή η εκδοχή είναι αυθεντική. Παρ’ όλα αυτά, οι οπαδοί συνεχίζουν να πειραματίζονται με αυτή τη διάταξη. Πολλοί τη βλέπουν ως έναν κρυμμένο κώδικα. Και η μπάντα έδειχνε να ενθαρρύνει αυτό το είδος εμμονικής αφοσίωσης.
Το “Schism” ήταν η εμπορική επιτυχία του άλμπουμ. Κέρδισε ένα Grammy και (απ)έδειξε ότι ακόμη και ένα τραγούδι με μεταβαλλόμενους ρυθμούς μπορεί να ακουστεί στο ραδιόφωνο. Παρ’ όλα αυτά, η αναγνώριση δεν αλλοίωσε τον πειραματικό χαρακτήρα του δίσκου. Αντιθέτως, έδωσε στη μπάντα ώθηση να συνεχίσει να προκαλεί το κοινό της. Μετά το “Lateralus”, οι Tool ξεκίνησαν μία περιοδεία. Οι ζωντανές τους εμφανίσεις διατηρούσαν την ίδια διάθεση να μην ακολουθούν νόρμες. Ο frontman έμενε στο σκοτάδι, τα οπτικά εφέ μπέρδευαν σκόπιμα το κοινό και οι setlists δεν βασίζονταν στα πιο γνωστά κομμάτια.
Η κληρονομιά του "Lateralus"
Ακόμα και δεκαετίες μετά, το “Lateralus” εξακολουθεί να τραβά την προσοχή. Αντί να ακολουθήσουν τις μουσικές τάσεις της εποχής, οι Tool κινήθηκαν σε δικό τους δρόμο. Την ώρα που οι nu-metal μπάντες χάνονταν από το προσκήνιο, εκείνοι συνέχισαν. Όχι επειδή ήταν παντού, αλλά επειδή η μουσική τους είχε διάρκεια. Το “Lateralus” δεν ποντάρει στη νοσταλγία. Αντέχει επειδή συνεχίζει να προκαλεί σκέψη και να εμπνέει το ίδιο έντονα.
Καθώς το progressive metal προχωρούσε, το “Lateralus” καθιερώθηκε ως σημείο αναφοράς. Συγκροτήματα όπως οι Mastodon και οι The Mars Volta άντλησαν έμπνευση από τη ρυθμική ευελιξία και το νοηματικό του βάθος. Για παράδειγμα, οι Mastodon χρησιμοποίησαν πολυρυθμικές εναλλαγές στο “Blood and Thunder”, ενώ οι The Mars Volta ανέπτυξαν μεγάλες αφηγήσεις στο “Cicatriz ESP”. Και τα δύο παραδείγματα θυμίζουν τον συνδυασμό λεπτομέρειας και ατμόσφαιρας που χαρακτήρισε τους Tool. Ωστόσο, κανείς δεν κατάφερε να πετύχει την ίδια χημεία. Ίσως επειδή το άλμπουμ γεννήθηκε σε μια στιγμή μοναδικής ισορροπίας — ανάμεσα στην ελευθερία και την πειθαρχία, τον παραλογισμό και την πρόθεση. Και παραμένει μέχρι σήμερα ένας από τους λίγους δίσκους που σε κάνουν να αισθάνεσαι πως εξερευνάς κάτι μεγαλύτερο από τη μουσική.